Portret lingvista: Ferdinand de Saussure

Piše: Halid BULIĆ

Na “Bosnistici” se prisjećamo znamenitog švicarskog lingvista Ferdinanda de Saussurea, koji je rođen 26. novembra 1857. godine.

Ferdinand de Saussure smatra se jednim od najznačajnijih lingvista svih vremena. Najpoznatiji je po knjizi Kurs opće lingvistike, koju su nakon njegove smrti na osnovu zabilješki s predavanja koja je držao u Ženevi uredili i objavili studenti. Autor je značajnog djela Rasprava o prvobitnom samoglasničkom sistemu indoevropskih jezika (Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indoeuropéennes) a poznat je i kao začetnik semiologije u Evropi. Uz to je nesumnjivo da je “u idejama koje je on prvi glasno i sugestivno zastupao našla (…) svoje korene strukturalna lingvistika” (Ivić 1990: 172).

Rođen je u Ženevi 26. novembra 1857. godine. Veoma je mlad ispoljio talent za lingvistiku. Dva je semestra u Ženevi studirao prirodne nauke, hemiju i fiziku, a onda se usmjerio na proučavanje jezika i književnosti. “Da bi se u njima usavršio, odlazi u Njemačku, u Leipzig i Berlin, jer su ta dva grada u to vrijeme bila svjetska središta filoloških istraživanja” (De Mauro 2000: 11). Tu je imao priliku učiti jezike i slušati predavanja od mladogramatičara, vodećih lingvista tog vremena.

U Leipzigu je napisao i objavio svoj prvi rad Rasprava o prvobitnom sistemu samoglasnika u indoevropskim jezicima. Tada je imao samo dvadeset i jednu godinu. U tom je radu pokazao “neobičnu hrabrost da se uhvati u koštac sa komplikovanošću starog indoevropskog vokalizma” (Ivić 1990: 174–175). Pristupajući tom problemu, De Saussure nije slijedio uobičajene metode mladogramatičara. Njegova Rasprava “pokazuje izvanrednu samostalnost naučnog postupka: jezičke pojave se posmatraju u ukupnosti svojoj, tj. u sistemu, što je imalo značaj revolucionarnog podviga na polju lingvističke metodologije” (Ivić 1990: 174). Zato se taj rad i smatra “genijalnim zaključkom nastojanja glavne lingvističke škole doba, neogramatičarske, i njeno prevazilaženje ka budućem strukturalizmu” (usp. Marić 1977: 16).

Cilj mu je u tom radu bio ispitati razne forme u kojima se očituje indoevropsko a, a ostalih se samoglasnika namjeravao dotaći samo onoliko koliko se njihovo ponašanje tiče samog a. Međutim, u toku rada pokazalo se da, kad se stvari tako postave, predmet analize, ipak, mora biti cijeli samoglasnički sistem. “Sosir je našao da u samoglasničkom sistemu indo-evropskih jezika ima nekoliko a. Sa gledišta čistog saznanja”, navodi Émile Benveniste (1975: 42), “razna a indo-evropskog jezika su isto tako važni predmeti kao osnovne čestice u nuklearnoj fizici”. Zbog uspjeha njegova prvog rada, koji je uz to još i napisan u ranoj mladosti, Benveniste (1975: 40) Saussurea naziva “genijalni početnik”, te dodaje i da “čak i oni lingvisti koji nisu čitali Mémoire njegovi su dužnici” (Benveniste 1975: 43). Pretpostavke koje je De Saussure iznio u Raspravi potvrđene su pet decenija nakon njenog objavljivanja, kada su otkriveni i dešifrirani tekstovi na hetitskom jeziku i kada je J. Kuryłowicz “u obliku slova h tog jezika” pronašao “fonem koji je pedeset godina pre toga Sosir definisao kao sonantički indo-evropski fonem” (Benveniste 1975: 43).

O naprednosti i uspjehu De Saussureova prvog rada nedvosmisleno svjedoči anegdota koja se desila godinu dana nakon njegova objavljivanja. Naime, De Saussure je prisustvovao seminaru F. Zarnckea, “vrijednog germanista iz Leipziga”, a “ovaj ga je blagonaklono upitao nije li slučajno u rodu s piscem Mémoirea, glasovitim švicarskim lingvistom Ferdinandom de Saussureom” (De Mauro 2000a: 345).

Uspjeh mladog De Saussurea nisu svi dočekali na isti način. Osim Zarnckea, divljenje prema Saussureovu tekstu iskazali su L. Havet, M. Kruszewski i H. Möller. Nasuprot njima, najugledniji njemački lingvisti tog doba djelo su dočekali oštrim kritikama, ali su se istovremeno neki stavovi iz Rasprave počeli pojavljivati u mladogramatičarskim tekstovima “neopazice i bez naznake autora” (De Mauro 2000a: 346).

De Saussure je u februaru 1880. godine odbranio disertaciju Upotreba apsolutnog genitiva u sanskrtu (De l’emploi du génitif absolu en sanscrit). I ona je bila prihvaćena kao napredno i učeno djelo, ali se smatralo da nema “neke posebne težine u koncepciji i metodi” (usp. De Mauro 2000a: 348). Međutim, Tulio de Mauro smatra da posljednja konstatacija nije tačna te da disertacija zaslužuje pohvalu zbog više razloga. Prije svega, navodi De Mauro (2000a: 348), zato što je tema iz oblasti sintakse, koju su “bili zanemarili i Bopp i boppovska i schleicherovska i mladogramatičarska, kao i kasnije i dobar dio euroameričke lingvistike”. Potom treba istaći i činjenicu da De Saussure, za razliku od ranije lingvističke literature, “koja je genitivu apsolutnom poklanjala samo letimične bilješke u izrazito komparatističkoj perspektivi”, apsolutni genitiv opisuje kao dio sistema te određuje njegovu vrijednost tako da ističe njegov relacioni karakter u odnosu na upotrebu apsolutnog lokativa (usp. De Mauro 2000a: 349).

Oko pola godine nakon odbrane disertacije, u jesen 1880, De Saussure je otišao u Pariz na dalje usavršavanje. U Parizu je našao “dobronamernog zaštitnika, Breala, i grupu mlađih lingvista, među kojima A. Mejea i M. Gramona” (Benveniste 1975: 42). Tu je brzo napredovao i već 1881. počeo u École de Hautes Études (Škola viših studija) predavati gotski i starovisokonjemački jezik, a kasnije i litavski te poredbenu grčko-latinsku gramatiku pa se tako njegova predavanja “praktički pretvaraju u predavanja iz indoeuropskoga” (usp. De Mauro 2000a: 356). Postao je i član Société de linguistique de Paris (Parisko lingvističko društvo). U godinama koje je proveo u Parizu veoma je malo pisao. “Ograničio se na nekoliko članaka objavljivanih u sve dužim razmacima vremena”, a i njih je predavao za objavljivanje “tek na navaljivanje prijatelja” (Benveniste 1975: 43). Međutim, De Saussure “nikada nije prestao da radi” (Benveniste 1975: 44), a uvijek je pokazivao ozbiljan i odgovoran odnos prema nastavi. Švicarski lingvist E. Muret, De Saussureov student u Parizu, o njemu je napisao:

“Između toliko odličnih profesora, bio je jedan od najslušanijih i najviše voljenih. Za vrijeme njegovih predavanja divili smo se njegovoj velikoj i solidnoj obaviještenosti, strogoj metodi, širokim vidicima povezanim s preciznim detaljima. Izraz mu je bio jasan, pun lakoće i suverene elegancije” (usp. De Mauro 2000a: 355).

Francuski lingvist Antoine Meillet, također De Saussureov pariski student, zapisao je:

“Ferdinand de Saussure je doista bio pravi učitelj: da bi čovjek bio učitelj, nije dovoljno pred slušačima recitirati neki korektni i suvremeni priručnik; on mora posjedovati nauk i metodu, a znanost predstavljati na vlastiti način. Pouke što su ih studenti primali od F. de Saussurea imale su opću vrijednost, pripremale su za rad i oblikovale duh; njegove formule usijecale su se u mozak kao vodiči i kao uzori. On je činio da volimo znanost kojoj nas je učio” (De Mauro 2000a: 355).

De Saussure je ostao u Parizu do 1891. godine, a onda se preselio u Ženevu. Prije toga je dobio Orden Legije časti. U Ženevi je iste godine počeo predavati na univerzitetu. Držao je predavanja iz sanskrta i indoevropskih jezika, francuske fonologije i francuske versifikacije, grčkog, latinskog, litavskog, germanskih jezika i drugih oblasti. I tu se istakao kao vrstan predavač. De Saussureov ženevski student Duchosal ovako je opisao njegova predavanja:

“S kredom u ruci već pri samom stupanju na katedru, uvijek stojeći, ne služeći se nikada zabilješkama, pokrivao je velike ploče riječima svih vrsta, začuđujućim sholijama, i neprestano, bez okretanja, s pogledom čvrsto uprtim u nebo kroz veliki prozor, izlagao je blagim i jednoličnim glasom” (usp. De Mauro 2000a: 365).

U vrijeme dok je radio u Ženevi De Saussure je skoro sasvim prestao pisati radove. Predmetima koje je već predavao 1906. godine dodata je i opća lingvistika. Do 1911. održao je tri kursa opće lingvistike i na tim predavanjima predstavio je neke svoje najoriginalnije ideje.

U godinama koje je proveo u Ženevi De Saussure je doživio i neka naučna priznanja. Kada je 1900. godine H. Hirt objavio svoje djelo o ablautu (Der indogermanische Ablaut, vornehmlich in seinem Verhältnis zur Betonung), De Saussureovim se idejama donekle otvorilo mjesto u njemačkoj lingvistici, čiji su predstavnici prema njegovim teorijama imali negativan stav. Antoine Meillet, njegov najbolji učenik i nasljednik na katedri u Parizu, posvetio mu je svoje remek-djelo Uvod u uporedno proučavanje indoevropskih jezika (Introduction à l’étude comparative des langues indo-européennes) 1903. godine, “o dvadesetpetogodišnjici njegove Rasprave o prvobitnom samoglasničkom sistemu indoevropskih jezika” (Meje 1965: V). U julu 1908. godine “Meillet i ženevski studenti predaju mu na svečanosti uz puno poštovanja zbornik radova njemu u čast (…), 1909. iskazana mu je čast imenovanjem za člana Danske akademije znanosti, a godinu dana kasnije i za dopisnog člana Institut de France (…)” (De Mauro 2000a: 380). Zbog bolesti je u ljeto 1912. prekinuo nastavnički rad i povukao se u Vufflens, gdje je i umro 22. februara 1913. godine.

Njegovi ženevski studenti žalili su što iza sebe nije ostavio knjigu u kojoj bi izložio svoje napredne ideje o jeziku i lingvistici. Zato su odlučili da pregledaju materijale koji su ostali iza njega i da ih pretoče u knjigu. Međutim, u “Učiteljevoj” zaostavštini nisu pronašli nikakve materijale koji bi im bili korisni te su odlučili za knjigu iskoristiti studentske zabilješke zapisane na predavanjima. Kao rezultat njihova truda nastala je knjiga Kurs opće lingvistike (Cours de linguistique générale), koju su uredili Charles Bally i Albert Sechehaye i objavili je 1916. godine pod De Saussureovim imenom.

Knjiga je često bila kritizirana i osporavana upravo zato što je nije napisao De Saussure lično. Činjenica je da ona sigurno ima manjkavosti i da se ne može za sve što je navedeno u njoj reći da bi to tako rekao sam De Saussure. Priređivači su ponekad sami morali odvagati šta će napisati, a šta odbaciti od materijala koje su nudile studentske sveske te su sami morali organizirati materijal i odrediti mu redoslijed izlaganja. To je svakako bilo neizbježno. Međutim, činjenica je i da je “tekst Kursa opšte lingvistike upravo takav kakav jeste, hteli to neki da priznaju ili ne, inspirisao (…) gotovo sva osnovna kasnija idejna zbivanja u lingvistici” (Antonić 2006: 628). Lingvisti su “saglasni u mišljenju da je to nesumnjivo knjiga koja je u lingvistici obeležila prvu polovinu dvadesetog veka” (Antonić 2006: 625) te da joj “i dalje pripada istaknuto mesto u celokupnoj istoriji nauke o jeziku” (Antonić 2006: 626). Ideje koje su iznesene u Kursu opće lingvistike poslužile su kao temelj na kome se razvio novi pravac u lingvistici – strukturalizam. “Vesnici ove velike epohe javili su se tu i tamo već poodavno, neki još u XIX veku. Ali sve su to bili pojedinačni, usamljeni glasovi, neprihvaćeni od savremenika. Prvi čiji se glas zaista čuo bio je Ferdinand de Saussure (…). Zato što je prvi novim tako duboko uticao na savremenike i zato što i oni na koje nije neposredno uticao polaze upravo od iste baze koja leži i u osnovicama njegovih lingvističkih misli – Saussureu danas pripada slava začetnika strukturalističke lingvistike” (Ivić 1990: 158–159).

Jedno od značajnijih pitanja razmotrenih u Kursu opće lingvistike jeste pitanje prirode jezičkog znaka. De Saussure je također ustanovio potrebu da se osnuje nauka koja bi proučavala “život znakova u krugu društvenog života” (De Saussure 2000: 62). Toj je nauci dao ime semiologija. Ustvrdio je da lingvistika treba da bude samo jedan dio te nauke, jer je jezik samo jedan od sistema znakova koji postoje, i to najvažniji među njima.

O De Saussureovu Kursu opće lingvistike, njegovu sadržaju i utjecaju moglo bi se svakako reći još mnogo. No, to nije cilj ovog teksta. Prvenstveni je cilj podsjećanje i obilježavanje godišnjice njegova rođenja, ali i ukazivanje na neke pojave koje se tiču današnjeg vremena. Šta se može naučiti iz De Saussureova djela i biografije?

Prvo – mladost nije prepreka uspjehu. Ona, također, ne treba biti razlog za neuspjeh. De Saussure je, podsjećamo, u svojoj dvadest i prvoj godini napisao knjigu koja se ocjenjuje kao “najljepša knjiga poredbene gramatike koju je čovjek ikada napisao” (usp. De Mauro 2000a: 380). Ova ocjena još više dobija na snazi kad se zna da ju je dao Antoan Meillet, koji je i sam napisao remek-djelo o poredbenoj gramatici. U vezi s ovim činjenicama može se postaviti pitanje koliko je savremeni obrazovni sistem u stanju osposobiti mlade ljude da rano postignu velike uspjehe. Koliko koristi ima od popunjavanja raznih rubrika bezvrijednim poenima ako nema pravog znanja? Također je značajno postaviti pitanje koliko su današnji mladi voljni uložiti mukotrpnog rada da bi postigli pravo znanje i ozbiljnu sposobnost kritičkog razmišljanja. Još je značajnije pitanje koliko je okolina spremna cijeniti to znanje koje bi mladi ljudi mogli postići.

Drugo – pravi nastavnici u stanju su izazvati zanimanje i ljubav učenika prema nauci kojoj ih poučavaju. Utisci De Saussureovih studenata koji su ovdje navedeni dovoljno govore o tome. Naročito treba ukazati na nastavne vještine kao što su predavanje s kredom u ruci, predavanje stojeći i predavanje bez čitanja. Te “plemenite” vještine sve više zamiru i na mjestima gdje nikako ne bi smjele zamrijeti – na univerzitetima. Sve se više povlače u korist “predavanja” koja se svode na zloupotrebu aparata: projiciranje gotovog teksta na zid i čitanje tog teksta studentima, koji bi ga i sami sebi mogli pročitati – kad ga ne bi morali prepisivati. Na taj su način predavači koji zloupotrebljavaju kompjutere (tzv. enter profesori) i grafoskope (jedanput neko spomenu naziv folijanti – prema grafoskopskim folijama) kadri uspavati svaki naučni polet i ljubav prema predmetu koji “predaju”. Naravno, za takvo stanje ni u kom slučaju nisu krive nove tehnologije, koje su u principu pozitivna i korisna pojava. Također, poznate su pojave da se negdje “predavanja” svode na puko čitanje udžbenika, nekad “oplemenjeno” diktiranjem sadržaja slušaocima.

Umjesto zaključka podsjetit ćemo na način na koji je nastala knjiga Kurs opće lingvistike i postaviti nekoliko pitanja koja se tiču savremenog svijeta. Koliko je vrijedno ono što se danas može čuti na predavanjima? Je li uopće moguće zamisliti savremeno predavanje s kojeg bi bilješke mogle poslužiti kao osnova za fenomenalnu knjigu? S druge strane, mogu li se zamisliti savremeni slušaoci predavanja koji bi ispravno ocijenili njegovu vrijednost i pažljivo vodili bilješke? Konačno, koliko je realno zamisliti savremene studente kojima bi bilo dovoljno stalo do toga da određeno znanje ne umre s onim ko ga je sakupio? ■

Literatura

Antonić, Ivana (2006), “Srpski prevodi Sosirovog Kursa opšte lingvistike. Povodom jednog veka od ženevskih predavanja (1906) i 90 godina od prvog francuskog izdanja (1916)”, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik 55/3, 625–634.
De Mauro, Tulio (2000), “Uvod”, u: De Saussure (2000), pp.11–34.
De Mauro, Tulio (2000a), “Biografske i kritičke crtice o Ferdinandu de Saussureu”, u: De Saussure (2000), pp. 333–419.
De Saussure, Ferdinand (2000), Tečaj opće lingvistike, preveo Vojmir Vinja, ArTresor naklada, Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, Zagreb.
De Sosir, Ferdinand (1977), Opšta lingvistika, preveo Sreten Marić, Nolit, Beograd.
Ivić, Milka (1990), Pravci u lingvistici (I), 6. dopunjeno izdanje, Beograd: LiM, Zemun: Biblioteka XX vek.
Marić, Sreten (1977), “Sosirova lingvistika i misao o čoveku”, u: De Sosir (1977), pp. 7–41. Meje, Antoan (1965), Uvod u uporedno proučavanje indoevropskih jezika, preveo Borislav Drenovac, Naučna knjiga, Beograd.