Autor: Redžo Butković
Selo Džebari pripada području Grada Živinice i nalazi se jugoistočno od sela Podgajevi, kojim prolazi magistralni put M18, i od ovog puta je udaljeno 7–8 kilometara. Geografski, Džemat Džebari se prostire na brdskom terenu a obuhvata teritorij od rijeke Gostelje do uzvišenja Gradina. Čine ga sedam sela i to Crijevčići, Brgule, Gladajevići, Kršići, Zukići, Naseoci i Džebari. Sva sela Džemata Džebari administrativno pripadaju Gradu Živinice, osim sela Brgule, koje pripada općini Kladanj. Spomenuta sela nalaze se na tromeđi Grada Živinice i Općina Kladanj i Šekovići.
Najznačajniji i najstariji vjerski objekt u Džematu Džebari svakako je Džebarska džamija. Osim spomenute džamije u nekim naseljima ovog džemata postoje i mektebi u kojima se izvodi vjerska pouka. Za Džebarsku džamiju vjeruje se da je izgrađena 1463. godine, za vrijeme sultana Mehmeda II (El-Fatiha – Osvajača).
Fotografija na korici: Derviš ef. Đogić
Riječ “džebar” potječe od perzijske riječi “džebelum”, što u slobodnom prijevodu znači “brdo”. Isti korijen riječi “džebr” arapskog je porijekla a znači “namještanje”, “prisiljavanje”, “sila”, “moć”, dok riječ “dž-b-r” također dolazi u značenju “oholost”, “drskost”, “prkosnost”. Prilikom osvajanja značajnih mjesta Turci su gradili objekte za obavljanje vjerskih obreda za vojsku i posade, što se može zaključiti da je na tom lokalitetu postojalo utvrđenje (grad) gradina. I, doista, i danas iznad Džebarske džamije postoji Gradina, prirodni kameni masiv koji se proteže iznad naselja i dužine je oko 2.000 metara, na nadmorskoj visini od 805 metara. U periodu Agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992–1995) na tom su lokalitetu bile odbrambene linije Armije Bosne i Hercegovine. Ni do danas ovaj lokalitet nisu istražili arheolozi. Ne isključuje se mogućnost da bi se njenim istraživanjem došlo da nalaza da je to područje naseljeno veoma davno. Na tom području nalazi se značajan broj srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika – stećaka. U starijim administrativnim spisima naziv sela Džebari je Gvozdenovići a taj zajednički naziv nose i sela Brgule i Omačevići. Taj se toponim spominje 1711. godine u podatku da je “neki Fazlillah spahija imao (je) te godine u Gvozdenovićima timar od 3000 akči” (V. Skarić, “Popis bosanskih spahija iz 1123/1711 godine”, GZM, Sarajevo, 1930, str. 86).
Gvozdenovići su pripadali nahiji Gostilj i bili su značajna stanica na karavanskom putu Tuzla – Ravna Trešnja – Spreča – Zlo Selo – Džebari – Noćajevići – Kladanj – Olovo – Sarajevo. “Kao nahija Gostilj prvi put se spominje 1533. godine pa dalje sve do XVIII stoljeća, a prostirala se u području istoimene rijeke /Gostelja/, lijeve pritoke rijeke Spreče” (H. Šabanović, “Bosanski pašaluk”, Sarajevo, 1959, str. 171).
Sadašnji izgled džamije (Izvor fotografije: Refik Bulić)
O gradnji džamije u Džebarima nema pisanih tragova. Sve je zasnovano na usmenoj predaji, ali je činjenica da je najstariji vjerski objekt na području Grada Živinice, a sigurno i znatno šire. Najvjerodostojnija predaja o gradnji ovog objekta je ona koja kaže da je džamija sagrađena najkasnije u XVI stoljeću za potrebe posade vojske, ali i za putnike namjernike. Građena je od materijala koji je nabavljan sa lokacije “Podkršnica” u neposrednoj blizini Gradine. Osnovica objekta je pravougaonog oblika dimenzija 9 × 8 metara (vanjska strana). Građena je od lomljenog kamena sve do krovne konstrukcije, čija je visina 6 metara, a debljina zidova je 98 cm. Pokrivena je četverovodnim krovom (krov na četiri vode), trenutno pod crijepom. Veranda je bila 3 x 8 metara poluzatvorena drvenim šašavcima s drvenom munarom.
Rekonstrukcija džamije vršena je nekoliko puta, i to po potrebi, tj. kako je tokom vremena koji dio objekta dotrajavao, tako se i mijenjao. Godine 1981. “Preporod” (br. 4/1981, str. 18) objavljuje tekst o Džebarskoj džamiji s naglaskom na njenoj rekonstrukciji koja je izvršena 1931. godine.
Ulaz u Džebarsku džamiju (Izvor fotografije: Refik Bulić)
Godine 1981. izvršena je temeljna rekonstrukcija objekta. Prilikom te rekonstrukcije veranda je ozidana betonskim blokovima, a na spratu su ugrađena dva prozora od ulaza i čamova vrata na ulazu u džamiju iz ove prostorije. Prizemno s desne strane ulaza zidana je pregrada s vratima gdje je predviđen prostor za abdesthanu sa osam slavina. Druga polovina prizemnog prostora je slobodna. Munara je 1984. godine iz temelja izmijenjena. Građena je od čamove konstrukcije i lamperije i ima dvadeset i dva stepenika. Totalna rekonstrukcija izvršena je u periodu od 1994. do 2004. godine. Naime, džamija je granatirana 24. marta 1994. godine od srpskih jedinica, kada je oštećen sav krov i veći dio objekta. Pri rekonstrukciji objekta u spomenutom periodu skinuta je krovna konstrukcija, obijen malter, srušen predulaz, skinuta munara… Nadzor nad ovim građevinskin zahvatom izvršio je Institut za zaštitu kulturnog naslijeđa Tuzlanskog kantona. Dimenzije objekta su ostale iste, kao i sama veranda. Munara je ostala istih dimenzija i iste visine, a načinjena je od hrastova drveta tako da je dobila nekadašnji izgled. Pored ovih građevinskih zahvata iza samog ulaza u džamiju napravljen je “pomoćni objekt”, šestougaonog oblika. Sagrađen je od drveta a pokriven šindrom. Namjena ovog objekta je da se za vrijeme mevluda smjeste gosti a i da se drže vazovi. Nakon Agresije na Bosnu i Hercegovinu u neposrednoj blizini džamije izgrađen je objekt u kome je smješten muzej s eksponatima koji su u vezi s džamijom i džebarskim krajem.
Dova kod Džebarske džamije obavljala se šestog utorka po Aliđunu sve do Drugog svjetskog rata. Danas su to mevludi sličnog sadržaja a održavaju se prve subote u mjesecu augustu. Nakon klanjanja podne namaza neko od gostiju (alima) održao bi vaz ispred džamije. Uglavnom su to vjerski službenici visokoga ranga (od muftije pa do samog reisa). I danas je uvriježeno mišljenje u narodu da “ko klanja tri uzastopne džume u Džebarskoj džamiji ili posjeti tri uzastopna mevluda ima fadilet kao da je obavio hadž”. ■
